Ilang Litrato sa Initao, Misamis Oriental

Punong Talisay, marahil mahigit 100 taon na. Initao Misamis Oriental

 

Puno ng Talisay sa Initao, Misamis Oriental Photo credit: Amy Muga

Dagat na Di Panatag, Initao Misamis Oriental, Photo credit : Amy Muga

Ang batang may Isang daang damit at iba pang kuwentong pambata

Artwork provided by 11 years old Gina Muga

   May mga kuwentong tumatatak sa puso ng mga  taong nakabasa o nakarinig nito. Maaaring kuwento ito na  simple at payak, pero makabuluhan sa nakikinig, dahil kahalintulad ito ng kanyang naging karanasan sa buhay. Minsan ang isang kuwento ay nahalaw na rin mula sa mga sinaunang mga kuwento at iniangkop sa kapanahunan o estado ng buhay ng makikinig.

    Maaaring kathang isip o tunay na buhay ang nilalaman nito.

  Natatandaan ko pa ang isang kuwento tungkol sa isang batang maralita na nagmalaki na meron siyang isang daang damit. Hindi makapaniwala sa kanya ang kanyang mga kaklase. Paano nga ba sila maniniwala? Bukod sa pinaglumaan ang suot niyang damit ay butas pa ang suot niyang sapatos.  Naghahagikgikan sila tuwing naririnig nila ang kanyang kuwento. Sa kanilang murang isipan, kuwento lang ito ng kanilang kaklase na mahilig mangarap at managinip. 

   Lumipas ang mga araw at napansin nilang absent parati ang kanilang kaklase na may "isang daang damit." Sama-sama nilang pinuntahan ang kanyang tahanan, na nasa bungad ng isang eskinita sa looban ng isang komunidad ng maralita na malapit na ring buwagin. Patay na siya; binawian ng buhay bunga ng sakit na pneumonia. Hindi siya kaagad naisugod ng kanyang ina sa pagamutan.

   Nadama nila ang magkahalong lungkot at panghihinayang. Hindi na nila maririnig ang kanyang mga kuwento; hindi na nila makikita ang bilugan niyang mata at bungisngis niyang pagtawa. Nakita  nila ang mga drawing ng mga damit na may iba’t ibang hugis na pinapalamutian sa iba't ibang disenyo. Maingat itong iginuhit sa mga lumang papel at tirang lumang supot ng tinapay. 

   May isang daang damit nga ang kanilang kaklase, iginuhit at inilagay sa dingding ng maliit na dampang tirahan.

     Naiyak ako nang  mabasa  ko ang orihinal na kuwentong isinulat ng  batikang manunulat na si Fanny Garcia.  Sa kuwento ni Fanny, kinukutya ang batang maralita hindi lamang sa kanyang pananamit pati na rin sa baon niyang tinapay na walang palaman. Nasaktan siya sa walang tigil na biro at mga parinig sa kanya ng kanyang mga kamag-aral. Hanggang natutunan na rin niyang huwag indahin yun at sa halip ay daanin sa kuwentong nagpamangha sa kanyang mga kamag-aral - ang kuwento ng kanyang "isang daang damit."

    Ang pagkaratay niya sa sakit ay salamin lamang ng kalagayan ng maraming komunidad ng maralita, kung saan   maraming bata ang nagkakasakit dahil sa kakulangan ng masustansiyang  pagkain, malinis na tubig at pagtira sa mga komunidad na hindi nakabubuti sa kanilang kalusugan. Maraming ina at ama ang gagawin ang kanilang makakaya para mapabuti ang kanilang katayuan sa buhay kahit nasasadlak sa sitwasyong mahirap umahon.  

***

    Kahapon, napadaan ako sa Adarna House na sumusuporta sa mga manunulat ng mga kuwentong pambata. Marami na palang librong nailimbag at mabibili sa mga bookstore na tumatalakay ng iba't ibang isyung hinaharap  ng mga kabataan sa lipunan natin. 

     May librong naisulat sa kahalagahan ng mga ordinaryong taong tumutulong sa gawaing pambahay. Nariyan ang isinulat ni Rhandee Garlitos at iginuhit ni Liza Flores tungkol sa mga naitutulong ng isang kasambahay satahanan sa librong "Chenelyn, Chenelyn".

  

    Papel de Liha book, written by Corazon Remigio,
 illustrated by Beth Doctolero.Published by
Adarna House.
Photo credit :Adarna House

   Isang librong nagpaiyak  naman sa akin ang "Papel de Liha" na isinulat ni Corazon Remigio at iginuhit ni Beth Parrocha-Doctolero. Bida rito ang isang ina na uliran sa kasipagan.

Meron ding librong tumatalakay sa damdamin ng isang batang hiwalay ang mga magulang, "Papa's House and Mama's House" na isinulat ni Jean Lee Patindol at iginuhit ni Mark Salvatus. Nanalo pala ito bilang Grand Prize Winner noong 2004 sa PBBY Salanga Prize.

     Dalawang libro naman ang tumatalakay sa damdamin ng mga batang may mga magulang na OFW. Ang  "May Higante sa Aming Bahay" na isinulat ni Rhandee Garlitos (ulit) at iginuhit ni Ferdinand Guevarra. Hindi ko nabili yung librong "Ang Nanay Kong si Darna."

   Isang libro tungkol sa inabusong bata at kung paano siya nailigtas  ang inilimbag na rin ng Adarna House. Sensitibong isyu ang tinatalakay dito. Mahusay ang pagkakasulat nito at nagtatapos pa sa mga paalala para sa kaligtasan ng mga bata laban sa mga taong maaring magsamantala sa kanila. Ito ang "Ang Lihim ni Lea" na isinulat ni Augie Rivera at iginuhit ni Ghani Madueno.

      Nagpapasalamat ako sa mga taong nagsulat at nagbahagi ng mga kuwentong ito, mga ordinaryong taong may malaking puso at napakalalim ng mga "balon ng paglikha" na pinagkukuhanan nila ng iba't ibang istorya ng buhay. 

    Salamat sa mga tunay na taong naging bida sa maraming kuwentong totoong larawan ng buhay-bata man o matanda. Inspirasyon para sa marami ang mga kuwento ng pagpupunyagi at pakikibaka.

                                            ***

Sulat ng Ina sa Kanyang Anak (Part 2)

Panganay ko,

     Mataas pa ang lagnat ng kapatid mo kaya nagbabantay muna ako sa kanya dito sa bahay. Sana na nga lang hindi ito dengue; kung hindi pa magbago ang kalagayan niya, kailangan na nating dalhin siya sa ospital. 

     Salamat sa tulong mo sa pagpapaaral ng kapatid mo, anak. Alam ko, may mga bagay na gusto mong bilhin pero inuuna mo ang paglalaan ng pondo para sa tuition ng kapatid mo. Mabuti na lang at mas maayos na ang pag-aaral niya.

     Sa susunod na linggo, paalis na naman ako papuntang Mindanao. Tutulong ako sa pagbibigay ng pagsasanay para sa mga taong simbahan sa Cagayan de Oro at Iligan. Nakasama ko na sila dati noong Pebrero; ang ilan ay tumulong rin sa isang gawain para sa mga inang nagtrabaho sa sex trade dahil na rin sa kahirapan.    

      Babaunin ko kayo sa aking puso pagpunta ko doon. Alam mo, pinagmamalaki ko kayong dalawa ng kapatid mo, siyempre pa ang ama ninyo, sa mga nakakausap ko at nakakasama ko sa mga gawain.

     Nakakatuwa ang mga kuwento mo sa iyong trabaho. Napakabuti na nakapili ka ng trabahong magagamit mo ang husay mo sa matematika at pakikitungo sa mga tao.  Hindi pa ako tapos sa pag-aaral nang nagtrabaho ako. Manunulat ako sa isang pahayagan para sa mga manggagawa. Hindi pa nga ako gaano kahusay sa pagsusulat kumpara sa mga kasamahan kong pulido ang pagsusulat. Ginagawa ko lang ang aking makakaya para matuto pa sa ganitong larangan.

     Ngayon na nga lang binabalikan ko ulit ang pagsusulat na matagal ko na ring naiwanan. Medyo di ako panatag noong sinisimulan ko ang pagsusulat pero nang nakapagsulat na ako, tuloy-tuloy na rin yun. Naisama na nga yung isang isinulat kong akda para sa isang libro. Iyan  ang isa sa mga proud moments ng nanay mo pero di maihahambing sa sayang nararamdaman kapag makita kayong masaya rin  sa inyong mga ginagawa.

     Anak, maaring humarap ka sa mga pagkakataong mahirap para sa iyo.  Huminga ka ng malalim ng ilang segundo, saka mo isipin kung paano lulutasin at tutugunan kung ano man ang suliraning kinakaharap mo. Huwag kakalimutan na hindi mo kailangang saluhin lahat at merong mga taong maaring tumulong sa iyo.

     Meron ring mga tao na  maaring di kilalanin ang mga nagawa mo. Ay, hayaan mo na, anak. Alam mo ang totoo sa sarili mo, alam mo ang totoo sa mga ginagawa mo. Hindi mo kailangan ang opinyon ng iba sa lahat ng pagkakataon. Hindi mahalaga kung hindi sumasang-ayon ang iba sa mga bagay na gusto mong gawin sa buhay mo. Tandaan mo anak, ikaw ang magpapasiya sa landas na tatahakin mo sa buhay.

     Huwag mong kakalimutan na narito kami parati ng iyong ama at iyong kapatid para sa iyo. 

                                                                 Nagmamahal,

                                                                 Nanay 

Likhang Kamay

Mandala, by Amy Muga

      Nakakatulong sa akin ang paglikha ng mga bagay gamit ang aking mga kamay.  Natatandaan ko pa nung bata ako na gumagawa ako ng sariling mga laruan - lumang medyas para sa manika na guguhitan ko ng mata at labi gamit ang ballpen o pentel pen, mga karton na ginupit para magmukhang mga maliliit na upuan at lamesa, mga munting palayok na gagawin ko sa mumurahing clay. Pinag-aaralan ko ang pagguhit at pagpinta sa isang librong nabili ng aking  kapatid.  Hindi pinturang nabibili sa National Book Store ang gamit ko kundi tunay na pinturang acrylic na tirang pintura namin sa bahay. 

     Nagpamalas rin ng pagkamalikhain ang dalawa kong anak. Bata ang panganay kong anak. nang nagpamalas siya ng husay sa pagguhit. Mahusay naman sa pagguhit gamit ng computer software ang bunso kong anak.

    Ito ang dalawa sa ginawa ng bunso ko: 

Likhang Kamay ni Bunso Reg Muga

Likhang kamay ni Bunso Reg Muga

      Sabi ng marami,  malaki ang matutulong ng sining sa paghilom ng isang tao. Maari kang gumuhit, magpinta, umukit, maglilok, gumawa ng kanta, umawit, lumikha ng mga tula at napakarami pang iba. 

     Narito ang ilan sa huling mga ginawa ko gamit ang watercolor, colored pens, at maging polymer clay. Maaring lumikha rin ng mga bagay mula sa mga ordinaryong nakikita sa loob ng tahanan o kapaligiran. Ang huling litrato  ay isang pendant na gawa sa polymer clay. Pagkatapos kong hubugin ang porma ng isang ina at anak, isinalang ito sa lumang oven toaster ng ilang minuto.  

Water colour painting, Amy Mega

Ina at Anak, Drawing by Amy Muga

Ina at Anak, gawa sa clay  ni Amy Muga (Photocredit, Amy Muga)

Ina at Anak na gawa sa polymer clay, likha ni Amy Muga

      Para sa napakarami, dagdag na kita ang maaring makuha sa mga likhang kamay. Sa Payatas, halimbawa, marami na rin akong nakausap na mga ina na hindi libangan kundi mapagkukuhanan ng pagkaing ilalagay sa hapag-kainan ang paggawa ng mga basahang gawa sa lumang retaso at sinasalansan upang makabuo ng hugis at sukat na hiniling sa kanila ng bibili. Mabuti na rin at merong mga grupong tulad ng Rag to Riches (R2R) na nagturo sa maraming kababaihan dun paano mas mapapaganda at mapapabuti ang paggawa ng mga produktong maaring itinda na kikita sila na mas malaki. 

     Meron rin akong nakilalang mga kababaihan na napakahusay ng likhang kamay  sa beadwork. Ginagawa nila itong iba't ibang hugis ng bag, pitaka, ID holder at iba pang kagamitan. Mga detenido naman  sila sa Camp Karingal na nakulong bunga ng iba't ibang kasong iniharap laban sa kanila. Habang hinihintay nila ang desisyon ng korte, gunagawa nila ang mga napakagandang likhang kamay kung saan makakakuha sila ng kaunting kita at matutulungan sila sa panahon ng paghihintay sa loob ng piitan.

                   Likhang kamay ng mga detenido sa Camp Karingal, -evening bag, purse, ID holder
                                      Photo credit: Amy Muga

     Noong nakaraang taon, nakakita ako ng napakagandang likhang kamay ng ilang manggagawa na galing sa Talim Island Rizal. Tinabas at inukit sa kawayan, lumabas ang isang napakagandang krus ng mga maralita. 

Guro

     Natatandaan ko ang isang video documentary na ginawa ng isang batikang mamamahayag.

     Tungkol ito sa isang guro na piniling magturo sa isang liblib na lugar sa isang malayong bayan,kung saan binabagtas ng mga  bata ang mga bundok at tinatawid ang ilang ilog para lamang makaabot sa kanilang paaralan. Naglalaan siya ng ilang bahagi  sa kanyang maliit na suweldo para ipambili  ng mga kagamitan sa pagtuturo. Malimit na nahuhuli dumating ang budget na inilaan para dito.

     Naalala ko rin ito nang ikuwento sa akin ng isang punong-guro sa  isang paaralan sa Sagrada Familia, Masantol, Pampanga na araw-araw silang sumasakay ng bangka para lamang mapuntahan ang nag-iisang paaralan sa kanilang bayan.

    Sino ba naman ang makalilimot sa  kuwento ng gurong pinaglaban ang ballot box sa mga nagtangkang nakawin ito ilang eleksiyon na ring nakaraan. Napatay siya sa pakikipaglaban dito. Responsibilidad kasi ng mga guro ang pagbabantay sa proseso ng eleksiyon mula registration hanggang aktuwal na bilangan. Mano-mano ang pagbibilang ng boto dati. Namfrel volunteer ako at alam ko ang hirap na pinagdaanan ng mga guro.

     Naging isang guro ang aking ina. Natatandaan ko pa yung  litratong kuha sa klase niya  sa isang mababang paaralan sa Maynila. Dama ko ang pagmamalaki niya sa kanyang  gawain noong ikuwento niya  ang  di-inaasahang pagkikita nila ng   kanyang pupil na  taos-pusong nagpasalamat sa kanya.

Acknowledgment: Loyola Schools Bulletin, Ateneo de Manila University

     Guro rin ang aking asawa sa pamantasan. Siya si Dr. Felix Muga II, isang  Cocofed scholar sa kolehiyo at nakapagtapos ng Bachelor of Science in Mathematics (magna cum laude). Pinili niya ang bokasyon ng pagturo at minahal niya ito.  Itinuloy niya ang graduate studies at natapos niya ang kanyang doctorate. Nagawaran rin siyang Outstanding Young Scientist (OYS) ng National Academy for Science and Technology noong 1998. Tuloy-tuloy ang kanyang pagtuturo at pananaliksik na kung saan ginagamit niya  ang kanyang husay sa mga pananaliksik sa mga isyung panlipunan.

     Manggagawa ako ng sangguniang pastoral at kalakbay sa komunidad. Kinikilala ko ang mga guro na nagbahagi ng kanilang kaalaman at kahusayan para matuto kaming mga mag-aaral sa  gawaing ito. Sa mga gurong iyon, isang guro ang bukod tangi  dahil sa lalim ng pag-unawa at lawak ng pananaw sa buhay, si Fr. Ted Gonzales, SJ.  Ilang linggo na lamang mula ngayon, paalis na siya papuntang bansang Indonesia upang magturo at tumulong sa paghuhubog ng mga nag-aaral maging alagad ni Kristo. Isang tao siyang makikinig at hindi manghuhusga; isang taong  tutulungan kang matuto mula sa iyong mga pinagdaanan at  hindi maglalagay ng balakid sa iyong pag-unlad.

       Nakasama ko na rin si Fr. Ted  sa iba't ibang gawain, magmula sa isang gawain para sa mga guro sa Benguet pagkatapos ng bagyong Pepeng hanggang sa isang gawain para sa mga taong simbahan ng United Church of Christ in the Philippines sa Northwest Mindanao.

Fr. Ted Gonzales SJ in Payatas Acknowledgment: Photograph Amy Muga

       Guro ko rin siya sa  klaseng Explorations in Resilience. Dito sa klaseng ito makahahalaw ng mga aral mula sa mga taong dumaan sa napakabigat na mga pagsubok at dagok ng buhay. 

      Natatandaan ko ang mga kuwentong buhay ng isang ama na nalulong sa alak, isang dating street-child kasama na rin ang isang young urban professional na nagnilay sa direksiyon ng kanyang buhay.  

     Napakarami pang kuwento  ang mababasa at maririnig tungkul sa mga gurong nagpamalas ng dedikasyon at pagmamahal sa kanilang propesyon. Ilang daang aklat ang maaring maisulat tungkul sa mga gurong ito at sa kanilang mga sakripisyo sa pagtuturo. Hindi sila nangiming magbahagi at magbuhos ng  kanilang husay at talino para mas marami pang makatuklas ng angking talino sa pagpapabuti ng kalagayan di lamang ng sarili kundi ng sambayanan.  

                                              ***

Ito ay video kuha ng TEDX talk ni Sabrina Ongkiko, isang guro. Panoodin natin ito.

WebRep

currentVote

noRating

noWeight

Ilang Litratong Kuha Malapit sa Karagatan

Minsan, may mga karanasang binibitbit mo pag-uwi.

 Mga karanasan kung saan lalo mong nakikilala  ang iyong sarili, 

mga karanasan na maaring simple at payak.

Hibla, Photo by Amy Muga

Tahimik ang ihip ng hangin 
na dumaloy sa bawa't dahon ng mga halamang
 nakapalibot sa pampang. 

Kapanatagan
 sa mga pangakong binitawan sa sarili ang naramdaman

Mula sa Looban (Photo credit, Amy Muga)

Bakawan Photograph by Amy Mega

Binalikan ko ang pagsusulat, 

binabalikan ko rin ang pagguhit at pagpinta, 

pati na rin ang pagkuha ng mga litratong nagsisilbing 

ala-ala ng mga karanasan sa  aking buhay.

Dagat (photograph by Amy Muga)

Hindi na kailangang idaan sa napakaraming salita ang 

taos-pusong pasasalamat sa ganitong mga pagkakataong makapagnilay

at mabuhay.

                                                Pagbabalik    Photograph by Amy Muga

Sulat ng Isang Ina sa Kanyang Anak

"Anak"
Copyright, 2009, Amy Muga

Panganay ko,

     Ang bilis talaga ng panahon. Pinagmamasdan ko ang mga litrato mo noong sanggol ka pa lamang.

     Proud kami sa iyo. Aba, pinagmamalaki kita sa lahat ng mga kasamahan ko. Naikuwento ko nga na nakakasama kita sa Payatas at maging sa isang gawain para sa mga kaanak ng mga detenidong politikal. Gayundin naman ang ama mo, masaya siya at nabiyayaan kami ng isang anak na tulad mo - mabait, mapag-unawa, maalalahanin. 

     Ang dami mo ring namana sa iyong ama. Naroon yung pagmamahal mo sa agham at matematika.  Likas ka ring matulungin at malapit sa mga tao.   Mahusay ka rin sa sining, sa pagguhit at pagpinta.  Sa tingin ko yan naman ang nakuha mo sa akin. Maganda rin sigurong ituro mo ang ganyang mga kaalaman sa mga makakasama natin sa komunidad.

    Natatandaan ko kayong dalawa ng iyong ama nang sanggol ka pa lamang. Pinaghehele ka niya sa kantang Usahay, Matud Nila at Alimukoy.  Natatandaan mo ba ang mga kantang iyon, anak? Kinakarga ka niya at inaawitan hanggang makatulog ka na. Biruin mo, napakanta mo ang ama mo!

    Natatandaan ko rin na pareho tayong fans ng Green Archers. Sa bawa't laro nila, humihiyaw tayo sa galak para sa kanila. Nabisita pa nga  natin ang bonfire celebration nung nanalo sila ng UAAP championship. Nasa high-school ka pa noon. Nang nag-kolehiyo ka na sa pamantasang pinagtuturuan ng iyong ama, naging masugid ka namang tagahanga ng Blue Eagles!

    Anak, salamat  sa napakalaki mong puso para sa iyong kapwa, sa pagtulong mo sa nakakabata mong kapatid, sa maraming pagkakataong pinapatawa mo ako, kahit sumasakit na ang aking tiyan sa katatawa. Hay, iyan ang isang kalakasan mo. Hindi ko na nga kailangan magpraktis ng Laughter Yoga. Sadyang pinapatawa mo na ako.

     Huwag mong kakalimutan na mahal na mahal ka namin ng iyong ama at ng iyong kapatid. Narito kami para sa iyo. 

                                                                                                                 Mula sa akin,

                                                                                                                  Nanay

Mother and child pendant made by Amy Muga

P.S. Itutuloy ko pa ito anak. Nanalo rin pala ang Blue Eagles laban sa Green Archers kahapon.